در دنیای تجارت بینالمللی، اختلافات بین طرفین قرارداد امری اجتنابناپذیر است. این اختلافات میتوانند ناشی از سوء تفاهم، عدم انجام تعهدات، نقض قرارداد یا سایر عوامل باشند. حل و فصل این اختلافات از طریق مراجع قضایی سنتی میتواند فرآیندی پیچیده، زمانبر و پرهزینه باشد. امروزه داوری بخش جدایی ناپذیر حقوق تجارت بین الملل را تشکیل میدهد و بسیاری از نهادهای مربوط به حقوق تجارت بینالملل از طریق داوری توسعه و بسط یافته است. توافق بازرگانان و فعالان اقتصادی در عرصه بینالمللی مبنی بر ارجاع اختلافات خود به داوری بجای دادرسی امری عادی تلقی شده و مقاومت در برابر آن رفتاری خلاف متعارف تلقی میشود و باعث افزایش هزینههای معاملات میگردد.
در کنار سازش، مذاکره و میانجیگری، داوری تجارت بینالملل (International Commercial Arbitration) به عنوان یکی از مهمترین راهکارها برای حل و فصل اختلافات تجاری در سطح بینالملل شناخته میشود. این روش به طرفین قراردادهای تجاری این امکان را میدهد که بهجای مراجعه به دادگاههای ملی، اختلافات خود را به روشی خصوصی و محرمانه به داوران مستقل واگذار کنند. داوری بهویژه در مبادلات بینالمللی به دلیل پیچیدگیهای حقوقی و فرهنگی، مزایای قابل توجهی دارد.
در داوری بینالمللی، طرفین قرارداد با توافق یکدیگر، اختلاف خود را به یک یا چند داور بیطرف که در زمینه حقوق تجارت بینالمللی و موضوع مورد اختلاف تخصص دارند ارجاع میدهند. موضوع داوری معمولاً از طریق توافق نامه های قبلی بین طرفین تعریف میشود و بر اساس اصول و قوانین بین المللی صورت میگیرد بنابراین داور یا داوران اختیار خود را از قرارداد خصوصی طرفین اخذ می کنند نه از مقامات یک دولت. داوران پس از استماع ادله طرفین، رای نهایی را صادر میکنند که برای طرفین لازمالاجرا است.
در نهایت، داوری تجارت بین الملل به طرفین اختلاف امکان میدهد که به شکلی مدون و قابل اجرای توافقات صلح آمیز دست یابند و از هزینه ها و زمان طی دادرسی های قضایی کاسته شود. به علاوه، این روش امکان رسیدگی به اختلافاتی که معمولاً به سرعت و به انعطاف حل نمیشوند را فراهم میکند.
در این سلسله نوشتار ها سعی شده است جنبه های مختلف، اصول و روشهای داوری و اعمال آن در قراردادها به اجمال مطالعه و بررسی گردد.

ویژگی های داوری
- اتکا به قراردادی که طرفین به موجب آن به داورها اختیار رسیدگی به اختلاف انها را می دهند. و در صورت فقدان چنین قراردادی، داورها حق دخالت و صدور رای ندارند.
- حل و فصل با صدور رای و بدون نیاز به جلب توافق طرفین. (بر خلاف سازش و میانجیگری)
- رای داوران بایستی مستند به اصول و مبانی حقوقی و قانونی صادر شود. یعنی داوران نمی توانند رای فراقانونی صادر کنند.
- نهایی و الزام آور بودن رای داوران و عدم نیاز مراجعه مجدد به دادگاه یا مرجع حل و فصل دیگر.
مزایای داوری بینالمللی
- سرعت: داوری بینالمللی معمولاً سریعتر از دادرسی در دادگاههای دولتی است.
- هزینه: داوری بینالمللی میتواند از نظر هزینه مقرون به صرفهتر از دادرسی در دادگاههای دولتی باشد.
- محرمانگی: داوری بینالمللی به طور کلی محرمانه است، که میتواند برای طرفین قرارداد که نگران حفظ حریم خصوصی خود هستند، مهم باشد.
- تخصص: داوران در داوری بینالمللی متخصصان باتجربهای در زمینه حقوق تجارت بینالمللی و موضوع مورد اختلاف هستند.
- قابلیت اجرا: آراء داوری بهطور کلی نسبت به آراء محاکم، قابلیت اجرایی بیشتری در سطح بینالمللی دارند.
- عدم دخالت : داوری بینالمللی به دور از دخالت حکومتها و موسسات دولتی صورت میگیرد.
- انعطافپذیری: طرفین قرارداد میتوانند قواعد داوری را مطابق با نیازهای خود تنظیم کنند.
موارد استفاده از داوری بینالمللی
- قراردادهای خرید و فروش کالا: اختلافات مربوط به کیفیت کالا، تأخیر در تحویل، عدم پرداخت و غیره.
- قراردادهای ساخت و ساز: اختلافات مربوط به تاخیر در اتمام پروژه، افزایش هزینه، نقص در کار و غیره.
- قراردادهای سرمایهگذاری: اختلافات مربوط به نقض قوانین سرمایهگذاری، expropiation و غیره.
- قراردادهای مالکیت معنوی: اختلافات مربوط به نقض حق اختراع، علامت تجاری، حق کپیرایت و غیره.
انتخاب داوری بینالمللی
اگر شما درگیر یک اختلاف تجاری بینالمللی هستید، داوری بینالمللی میتواند گزینه مناسبی برای حل و فصل آن باشد. قبل از انتخاب داوری، باید با یک وکیل متخصص در زمینه داوری بینالمللی مشورت کنید تا از مزایا و معایب داوری در مورد پرونده خود مطلع شوید.
نکاتی برای انتخاب داور
- بیطرفی: داور باید بیطرف و عاری از هرگونه تعارض منافع باشد.
- تخصص: داور باید در زمینه حقوق تجارت بینالمللی و موضوع مورد اختلاف تخصص داشته باشد.
- تجربه: داور باید تجربه کافی در زمینه داوری بینالمللی داشته باشد.
- استقلال: داور باید مستقل از طرفین قرارداد باشد.
موسسات داوری بینالمللی
چندین موسسه داوری بینالمللی در سراسر جهان وجود دارند که خدمات داوری را ارائه میدهند. برخی از شناختهشدهترین موسسات داوری بینالمللی عبارتند از:
- دیوان داوری بینالمللی (ICC)
- مرکز داوری بینالمللی لندن (LCIA)
- مرکز بینالمللی حل و فصل اختلافات سرمایهگذاری (ICSID)
- دیوان داوری دائمی (PCA)
در ایران نیز مرکز داوری اتاق بازرگانی، صنایع و معادن ایران (ACIC) نیز این مسئولیت را به عهده داشته و در بیشتر اتاق های بازرگانی کشور شعباتی از این مرکز مستقر هستند.
در نوشته های بعدی سعی بر این خواهد بود که این مراکز را بصورت مجزا و به تفصیل مورد بررسی قرار دهیم.
انواع داوری
داوری را می توان از جنبه های متعددی دسته بندی کرد مانند:
- داوری داخلی و بین المللی
- داوری سازمانی و موردی
- داوری اختیاری و اجباری
- داوری تجاری و غیر تجاری (مدنی)
لازم به توضیح اینکه یک نوع داوری مثل دواری داخلی می تواند بصورت موردی یا سازمانی انجام شود یا به صورت اختیاری یا اجباری باشد و یا به صورت تجاری یا غیر تجاری.
1- داوری داخلی و بین المللی
یکی از تقسیم بندی های مهم داوری، تقسیم آن به داخلی و بین المللی است. در داوری بین المللی دخالت و نظارت قانونی بر فرآیند داوری نسبت به دواری بین المللی بیشتر است، زیرا همه عناصر اختلاف و رسیدگی مربوط به یک نظام حقوقی ملی می باشد. اما در داوری بین المللی عمدتاً تجار و یا شرکتهای تجاری از کشورهای گوناگون هستند که ضرورت دخالت و نظارت قانونگذار ملی را کاهش می دهد.
تقریبا تمام نظام های حقوقی این قاعده را پذیرفته اند که اگر در داوری حداقل تمام عناصر مثل تابعیت یا اقامتگاه طرفین، تابعیت داورها، موضوع اختلاف، محل داوری، قانون حاکم و امثال آن همه متعلق به یک کشور باشد داوری مزبور داخلی محسوب می شود. اما هرگاه در داوری حداقل یک عنصر خارجی وجود داشته باشد کشورها اختلاف نظر دارند که آیا وجود آن عنصر برای بین المللی شدن داوری کفایت میکند یا نه؟
در قانون نمونه داوری آنسیترال که مورد پذیرش کشورهای زیادی قرار گرفته است معیارهای متفاوتی را برای بین المللی شدن داوری مقرر کرده است:
- در زمان انعقاد موافقتنامه داوری محل تجاری طرفین در دو کشور متفاوت باشد
- اگر مقر داوری در کشور دیگری واقع شده باشد صرف نظر از اینکه طرفین در کشور واحدی قرار داشته باشند یا نه
- اگر محل تجاری طرفین و همچنین مقر داوری در کشور واحدی واقع شده است ولی محل اجرای تمام یا بخش اساسی از تعهدات ناشی از رابطه تجاری در کشور دیگری باشد یا موضوع اختلاف ارتباط نزدیکی با کشور دیگری داشته باشد.
- در صورتی که هیچ یک از موارد فوق نباشد ولی طرفین صراحتاً موافقت کرده باشند موضوع موافقتنامه داوری به بیش از یک کشور محسوب میشود.
2- داوری سازمانی و موردی
در داوری موردی طرفین نسبت به تاسیس یک دیوان داوری ویژه برای رسیدگی به اختلاف خود اقدام کند و این دیوان پس از اتمام رسیدگی و صدور رای منحل میشود. در داوری موردی به طرفین توصیه میشود که خود آیین دادرسی و نحوه پیشبرد داوری را از طریق توافق تعیین کنند و روند داوری را تحت کنترل قرار دهند، در غیر این صورت دخالت دادگاهها و قوانین و مقررات تکمیلی حاکم بر داوری تحمیل خواهد شد.
در داوری سازمانی طرفین از کمکها و خدمات یک سازمان داوری ستفاده میکنند سازمان داوری مزبور برای رسیدگی به اختلاف خاصی تشکیل نشده و طبیعتاً نیز با پایان رسیدگی به آن اختلاف از بین نخواهد رفت.یکی از امتیازات سازمانهای داوری داشتن آیین رسیدگی و مقررات داوری است که مطابق با آن مقررات فرایند داوری انجام گیرد زمانی که طرفین اختلاف خود را به یک سازمان داوری ارجاع میدهند میپذیرد اختلاف آنها بر اساس آیین رسیدگی و مقررات آن سازمان رسیدگی می شود.
3-داوری اختیاری و اجباری
ویژگی اساسی داوری در اختیاری بودن آن است. داوری روشی است که طرفین برای حل و فصل اختلاف خود انتخاب میکنند. از طرف دیگر دسترسی به سیستم قضایی جهت حل و فصل اختلاف حق تک تک ملت محسوب شده و نمیتوان آنها را از آن محروم کرد. از آنجا که داوری دارای امتیازات زیادی است قانونگذار ممکن است مقرر نماید که اختلافات خاصی تنها از طریق داوری حل و فصل شود، بنابراین هنگام مراجعه طرفین به سیستم قضایی با قانون و مقرراتی روبرو خواهند شد که آنها را به حل و فصل اختلافات خود از طریق داوری سوق می دهد. چنانچه این نوع داوری ناشي از تراضي و قرارداد طرفين در ارجاع موضوع به داور نباشد و ارجاع به داور به حكم قانون صورت گيرد، داوری اجباری نام دارد. همچنين، داوری اجباری به موردی نيز اطلاق مي شود كه طبق قانون، رسيدگي به اختلافات ناشي از آن، صرفاً از طريق داوری پيش بيني شده باشد.
نوع دیگری از داوری اجباری این است که برخی از قوانین، طرفین یک قرارداد را ملزم مینماید که در قرارداد خود شرط داوری را پیش بینی کنند.
4-داوری تجاری و غیر تجاری (مدنی)
منظور از داوری تجاری داوری اختلافاتی است که از یک رابطه تجاری ناشی شده یا به یک رابطه تجاری داوری دعاوی بین فراد خصوصی غیر تاجر در مورد دعاوی ملکی قراردادها و الزامات خارج از قراردادها مسئولیت مدنی مثل دعاوی مربوط به تعرض به حریم ملک همسایه دعاوی موجب مستاجر در مورد مار اختلافات بین زن و شوهر اختلافات بین کارگر و کارفرما و… جز اختلافات تجاری محسوب نشده و در زمره اختلافات غیر تجاری یا مدنی قرار می گیرند. طبیعی است که هر نوع از اختلافات ملاک ها و آیین های رسیدگی متفاوتی دارند.